กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ได้มีพ่อค้าหนุ่มคนหนึ่งนำขบวนเกวียนสินค้าเดินทางไปค้าขายยังต่างเมือง แต่เส้นทางที่ไปนั้นจะต้องตัดผ่านทะเลทรายแห่งหนึ่ง    ซึ่งในช่วงกลางวันพื้นทรายแห่งนั้น จะร้อนจัดจนไม่สามารถเดินเท้าได้ ขบวนเกวียนของพ่อค้าหนุ่มจึงต้องเดินทางในช่วงกลางคืน และหยุดพักผ่อนหุงหาอาหารกินกันในช่วงกลางวัน

     จนกระทั่งผู้นำทางได้แจ้งแก่พ่อค้าหนุ่มว่า... เหลืออีกเพียงแค่คืนเดียวก็จะพ้นจากทะเลทรายแล้ว พ่อค้าหนุ่มจึงสั่งให้บริวารใช้น้ำและฟืน รวมทั้งกินอาหารที่นำมาให้หมด เหลือจากนั้นก็ให้ทิ้งไป เพราะไม่จำเป็นต้องใช้อีกแล้ว อีกทั้งยังทำให้เกวียนเบาลงและเดินทางไปสู่จุดหมายปลายทางได้เร็วขึ้นด้วย...

     ทว่า! ในคืนนั้นเอง ผู้นำทางซึ่งอดหลับอดนอนมาหลายวัน แล้วก็เผลอหลับไปด้วยความเหนื่อยล้าอยู่บนเกวียน ครั้งตื่นขึ้นมาในรุ่งเช้าก็พบว่า... ขบวนเกวียนได้เดินย้อนกลับมาทางเดิม!

     ผู้นำทางรีบตะโกนให้หันขบวนกลับ แต่ก็ไม่ทันเสียแล้ว พระอาทิตย์โผล่พ้นขอบฟ้าแล้ว ผืนทรายเริ่มร้อนมากขึ้น พ่อค้าหนุ่มจำต้องสั่งให้หยุดขบวนเกวียนเสียเดี๋ยวนั้น

     เมื่อเหล่าบริวารรู้ว่าขบวนเกวียนของตนนั้นเดินมาผิดทาง ก็เริ่มท้อใจจนไม่เป็นอันทำอะไร คิดแต่เพียงว่าตนคงต้องตายอยู่ในทะเลทรายแห่งนี้เป็นแน่ เนื่องจากในเวลานั้นไม่มีทั้งอาหารและน้ำหลงเหลืออยู่แล้ว 

    แต่พ่อค้าหนุ่มก็ยังคงไม่สิ้นหวัง พยายามเดินหาแหล่งน้ำที่อาจจะมีอยู่ในบริเวณนั้น และได้พบเข้ากับกอหญ้ากอหนึ่งจึงคิดว่า...

     “หญ้าจะเติบโตในทะเลทรายได้ก็ต้องมีน้ำมาหล่อเลี้ยงชีวิต ฉะนั้นใต้หญ้ากอนี้จะต้องมีน้ำอยู่เป็นแน่ๆ”

     พ่อค้าหนุ่มสั่งให้เหล่าบริวารช่วยกันนำจอบมาขุดลงไปในกอหญ้าเหล่านี้ เมื่อขุดไปได้สักพักจอบก็กระทบกับแผ่นหินเข้า เหล่าบริวารเห็นดังนั้น ก็เกิดความสิ้นหวังพากันทิ้งจอบแล้วนั่งรอความตาย

    ทว่า! พ่อค้าหนุ่มกลับไม่ลดละความพยายาม เขาก้มลงเอาหูแนบเข้ากับแผ่นหินนั้น ปรากฏว่าได้ยินเสียงน้ำอยู่ข้างใต้ จึงได้หันไปบอกให้บริวารผู้หนึ่งเอาค้อนมาทุบแผ่นหินนี้ให้แตก  แล้วบริวารผู้นั้นก็ถามขึ้นอย่างท้อแท้ว่า...

     “จะมีน้ำอยู่จริงหรือนาย” 

     พ่อค้าหนุ่มจึงกล่าวว่า

     “คนอื่นละความเพียรกันหมดแล้ว หากท่านละความเพียรไปอีกคน พวกเราก็คงต้องตายกันหมดเป็นแน่ มาเถอะ เอาค้อนมาทุบแผ่นหินนี้ให้แตก หากท่านทำสำเร็จ ท่านก็จะช่วยให้พวกเราทั้งหมดรอดตายได้” 

     เมื่อได้ฟังเช่นนั้นแล้ว บริวารผู้นั้นจึงได้นำค้อนเหล็กไปต่อยหินด้วยความเพียร จนกระทั่งหินแตกแยกออกเป็นหลายเสี่ยง แล้วกระแสน้ำลำใหญ่ก็พวยพุ่งขึ้นมาจากรอยแยกนั้นทันที...

     ในที่สุดทั้งขบวนเกวียนก็รอดตาย เพราะได้น้ำจากใต้แผ่นหินนั้นมาดื่มกินกัน พอถึงเวลาพลบค่ำก็ออกเดินทางต่อจนผ่านทะเลทรายแห่งนั้น และนำสินค้าไปขายยังเมืองที่หมายได้กำไรกลับมามากมาย

     ข้อคิดที่ได้จากนิทานเรื่องนี้ คือ จงอย่าท้อแท้ละทิ้งความเพียร  เพราะความเพียรคือหนทางหลักสู่ความสำเร็จ

     สรุปประชุมชาดก

      ในสมัยพุทธกาลคนสนิทนายวาณิช กำเนิดเป็น ภิกษุผู้ท้อถอยความเพียร

      หมู่คณะชาวกองเกวียน กำเนิดเป็นพุทธบริษัท

      พ่อค้าหัวหน้ากองเกวียน เสวยพระชาติเป็นพระพุทธเจ้า

                 อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา  

                อุทงฺคเณ ตตฺถ ปป อวินฺทํ

                เอวํ มุนิ วิริยพลูปปนฺโน  

               อกิลาสุ วิทฺเท หทยสฺส สนฺติ

                        ชนทั้งหลายผู้ไม่เกียจคร้าน 

                       ขุดภาคพื้นที่ทางทราย

                       ได้พบน้ำในทางทรายนั้น 

                       ณ ที่ลานกลางแจ้ง ฉันใด.

                       มุนีผู้ประกอบด้วยความเพียรกำลัง

                       เป็นผู้ไม่เกียจคร้าน 

                      พึงได้ความสงบใจ ฉันนั้น.

ที่มา : วัณณุปถชาดก