ความหมายของคำว่าพระโพธิสัตว์  ในพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาทนั้นพระโพธิสัตว์คือบุคคลผู้บำเพ็ญบารมีธรรมอุทิศตนช่วยเหลือสัตว์ผู้มีความทุกข์ยากและจะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าในอนาคตพุทธศาสนาฝ่ายมหายานเรียกบุคคลเช่นนี้ว่าเป็นผู้มีพลังหรืออำนาจมุ่งสู่โพธิญาณ (Dayal, 1987:7) เป็นผู้บำเพ็ญความดีหรือที่เรียกว่าบารมีธรรมอย่างยิ่งยวดเพื่อการบรรลุถึงพระโพธิญาณ

การดำเนินชีวิตของพระโพธิสัตว์เป็นไปเพื่อบำเพ็ญบารมีเพื่อตนและเป็นการเสียสละช่วยเหลือผู้อื่นไปพร้อม ๆ กันการกระทำทุกอย่างนี้ดำเนินไปได้ด้วยความรักความปรารถนาในพระพุทธภาวะอันเป็นความหมายของพระโพธิสัตว์ด้วยความรักในพระโพธิญาณพระโพธิสัตว์จึงสามารถกระทำได้ทุกอย่างเบื้องต้นแต่สละได้ซึ่งสิ่งของภายนอกจนถึงชีวิตและสิ่งเสมอด้วยชีวิตคือบุตรและภรรยาของตนดังตัวอย่างพุทธดำรัสที่ตรัสในขณะเสวยพระ ชาติเป็นพระโพธิสัตว์ความว่า

"เมื่อเราจะให้ทานก็ดีกำลังให้ทานก็ดี ให้ทานแล้วก็ดีจิต

ของเราไม่เป็นอย่างอื่นเพราะเหตุแห่งพระโพธิญาณเท่านั้น"

(ขุ.จริยา.๓๓/๖๖/๗๓๖)

" จักษุทั้งสองเป็นที่น่าเกลียดชังสำหรับเราก็หาไม่ แม้ตัว

เราเองจะเป็นที่เกลียดชังก็หาไม่แต่พระสัพพัญญุตญาณเป็น

ที่รักของเราเพราะฉะนั้น เราจึงได้ให้จักษุ ฉะนี้แล"

(๓๓/๖๖/๗๓๖) 

" เราตามรักษาศีลของเรามิใช่รักษาชีวิตของเรา เพราะใน

กาลนั้นเราเป็นผู้รักษาศีลเพราะเหตุแห่งพระโพธิญาณเท่านั้น  "

(๓๓/๖๕/๗๕๔)

อย่างไรก็ตามคำว่าพระโพธิสัตว์มาจากศัพท์สองศัพท์ประกอบกันคือคำว่าโพธิที่แปลว่าความตรัสรู้กับสัตตะ ที่แปลว่า สัตว์ในคำที่เรียกว่าสัตว์โลก(วัดบวรนิเวศวิหาร, ๒๕๓๒:๒๙)อันมีความหมายครอบคลุมทั้งมนุษย์และสัตว์เดรัจฉานซึ่งจะเห็นได้จากอดีตชาติของพระพุทธเจ้ากล่าวคือ นอกเหนือจากที่พระองค์ได้เสวยพระชาติเป็นมนุษย์แล้วบางพระชาติพระองค์ได้เสวยพระชาติเป็นพญาวานร เสวยพระชาติเป็นช้างเสวยพระชาติเป็นนาคราชเป็นต้น ดังพระพุทธดำรัสต่อไปนี้

 ในภพที่เราเป็นพญาวานรช้างฉัททันต์ และช้างเลี้ยงมารดาเป็นศีลบารมี

ในภพที่เราเป็นพญาไก่ป่าสีลวนาค และพญากระต่ายเป็นทานปรมัตถบารมี

(ขุ.จริยา.๓๓/๑๒๒/๗๗๖)

 พระโพธิสัตว์ไม่ว่าจะครองสภาวะความเป็นมนุษย์หรือสัตว์เดรัจฉานก็บำเพ็ญบารมีธรรมเพื่อพระโพธิญาณเป็นเป้าหมายเพราะคำว่า “โพธิสัตว์” หมายถึงผู้ปรารถนาพระโพธิญาณ คือ การตรัสรู้โดยไม่ได้มีเป้าหมายเป็นอย่างอื่น เป็นผู้ปฏิบัติเพื่อมุ่งสู่ความรู้แจ้งโลกซึ่งหมายรวมถึงโลก ทั้ง ๓ คือ

- สัตว์โลก อันได้แก่ หมู่สัตว์ชนิดต่างๆรวมทั้ง เทวดา มนุษย์ และสัตว์เดรัจฉาน

- โอกาสโลก อันได้แก่ โลกคือที่อยู่อาศัยหมายถึง ระบบจักรวาล และดวงดาวต่างๆ

- สังขารโลก อันได้แก่โลกคือสังขารที่เกิดจากการปรุงแต่ง สรุปให้แคบเข้า ได้แก่ นามรูป นั่นเอง (บรรจบบรรณรุจิ, ๒๕๒๙:๙-๑๐)

การที่บุคคลได้บรรลุถึงพระโพธิญาณหรือกล่าวอีกนัยหนึ่งคือการอุบัติขึ้นของพระพุทธเจ้านั้นเกิดขึ้นได้ยาก (กิจโฉพุทธานมุปปาโท) ดังนั้น บุคคลผู้จะบรรลุพระโพธิญาณได้นั้นจึงจำต้องบำเพ็ญบารมีธรรมเป็นเวลานานยิ่งเมื่อบุคคลผู้นั้นได้ชื่อว่าเป็นพระโพธิสัตว์นั้นหมายความว่าเขาย่อมต้องประสบกับความลำบากในชีวิตนานับประการนับตั้งแต่การต้องจำยอมสละทรัพย์สินภายนอกร่างกายเป็นเบื้องต้นจนถึงการยอมสละชีวิตของตนเข้าแลกเป็นที่สุดและการปฏิบัติเช่นนั้นก็ต้องประกอบไปด้วยความเต็มใจของตนหากไม่สามารถปฎิบัติได้ความหมายของคำว่าพระโพธิสัตว์ในตัวบุคคลนั้นก็ไม่สามารถเกิดขึ้นตามมา

แม้พระโพธิสัตว์จะต้องเผชิญกับสถานการณ์ที่ต้องแลกด้วยชีวิตแต่พระโพธิสัตว์ก็ใช่ว่าจะหวาดหวั่นต่อสถานการณ์เช่นนั้นไม่ตรงกันข้ามพระโพธิสัตว์กลับมีใจมุ่งมั่นเด็ดเดี่ยวพร้อมที่จะเผชิญกับสถานการณ์ที่ประสบอย่างเต็มใจและยินดีด้วยมุ่งมั่นที่จะอุทิศตนเพื่อเป็นประโยชน์แก่ผู้อื่นโดยหวังให้คุณธรรมความดีที่บำเพ็ญนั้นเป็นปัจจัยให้ได้บรรลุพระสัพพัญญุตญาณในกาลเบื้องหน้า

ขอบคุณผู้ค้นคว้าเรียบเรียง     พระมหาจู่ล้อม ชูเลื่อน. (๒๕๔๖).ความกล้าหาญทางจริยธรรมในการบำเพ็ญบารมีของพระโพธิสัตว์ในทศชาติชาดก.วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตร์มหาบัณฑิต, สาขาวิชาจริยศาสตร์ศึกษาบัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหิดล

ตัวอย่าง รูปพระโพธิสัตว์องค์หนึ่ง

www.virtualmuseum.finearts.go.th

พระสุเมธดาบส นอนทอดร่างให้พระทีปังกรสัมมาสัมพุทธเจ้าเสด็จข้าม เพราะอยากได้บุญ

ขอบคุณภาพจาก www.youtube.com